De vraag boven dit artikel is geen theoretische vraag. Het is een vraag die overal speelt, in de gezondheidszorg, in de politiek, een vraag die vroeg of laat ook aan jou gesteld kan worden. Bijvoorbeeld bij een ongeneeslijke ziekte. Is het de bedoeling om de aftakeling tot het laatste toe te verdragen? Mogen wij bij het ouder worden niet zeggen: nu is het genoeg? En wat te denken van die man van 57 jaar, die onlangs aan Alexander Pechtold vroeg: ik lijd aan het leven, waarom helpt niemand mij om te sterven?

Als christenen varen wij niet zonder meer onze eigen koers, we spiegelen ons aan God. We zijn immers eigendom van Hem. Kiezen voor de dood heeft ook te maken met Hem. Vanzelfsprekend zendt God geen briefjes uit de hemel, maar je kunt wel ontdekken, lezend in de Bijbel – met alle nuances – uit welke hoek de wind waait. Ik wil u daarin graag meenemen.

Verlangen om te sterven
Het valt mij op dat er in de Bijbel meermalen openhartig gesproken wordt over het verlangen om te sterven. Dat zien we bijvoorbeeld bij Elia. Zijn missie als profeet was volkomen vastgelopen. Heel Israël had God verlaten. De moordcommando’s van Izebel zaten hem op de hielen. Tijdens zijn vlucht in de woestijn verzucht hij: “Het is genoeg geweest, Heer, neem mijn leven, want ik ben niet beter dan mijn voorouders.” (1 Koningen 19) Of neem Paulus. Aan het einde van zijn leven – hij is oud, zijn dienstwerk heeft hem uitgeput – verzucht ook hij: “Ik word naar twee kanten getrokken: enerzijds verlang ik ernaar te sterven en bij Christus te zijn, want dat is het allerbeste. Anderzijds is het omwille van u beter dat ik blijf leven.” (Fil. 1: 23v)
Er rust dus geen taboe op dit verlangen. Opvallend is dat Paulus dit verlangen herformuleert. Hij noemt het een verlangen om bij Christus te zijn, niet om in de dood te zijn. Maar hoe groot het verlangen van Elia en Paulus ook is, ze halen niet zelf de ‘trekker’ over.

“Het valt op dat er in de Bijbel meermalen openhartig
gesproken wordt over het verlangen om te sterven.”

Zelfdodingen
Toch kom je dat wel tegen in de Bijbel: zelfdodingen. Koning Saul bijvoorbeeld (1 Samuel 31). Ook anderen zoals Abimelech, Achitofel, Zimri en natuurlijk Judas beroven zichzelf van het leven. Nergens wordt zelfdoding met zoveel woorden afgekeurd, maar het wordt ook nergens verheerlijkt. Zelfmoord is geen teken van dapperheid zoals in de Griekse cultuur; denk aan Socrates, die zijn gifbeker dapper leegdronk. In de Bijbel is het eerder tragiek, in de trant van Joost Zwagerman, die de laatste jaren van zijn leven fel protesteerde tegen de moderne meegaandheid (je moet het zelf weten) maar voor wie de zuigkracht van de dood hem uiteindelijk te machtig werd.

Het zesde gebod
Het zesde gebod verbiedt ons een medemens wederrechterlijk te vermoorden. Waarom? God legt dit aan Noach als volgt uit: “Van iedereen die zijn medemens doodt, eis ik genoegdoening. Want God heeft de mens als zijn evenbeeld gemaakt.” (Gen. 9:5-6) Daarom roept God Kaïn ook ter verantwoording nadat hij zijn broer Abel heeft gedood: “Hoor toch hoe het bloed van je broer uit de aarde naar mij schreeuwt.” In het bloed zetelt de menselijke ziel. Daar mag je niet aan zitten. Wij mogen niet beschikken over het leven/de ziel van een ander, en ook niet over die van onszelf. Die is eigendom van God. Ons leven is geleend goed. Ons leven heeft dus een diepere waarde en betekenis, niet omdat wij die altijd voelen, maar omdat wij niets minder dan beelddragers van God zijn. Dat verklaart de huiver in christelijke kring om het leven van een mens actief te beëindigen.

Huiver
‘Huiver’ verwoordt, denk ik, de houding die in de Bijbel weerspiegeld wordt. Natuurlijk zijn er situaties waarin nood wet breekt, maar wees niet te meegaand in het kiezen van de dood als dé oplossing en uitweg. Die huiver zien we ook in de traditie van de kerk. Augustinus benadrukt de vrijheid die wij als christenen hebben, maar waarschuwt tegen het misbruik ervan. Je hebt niet de vrijheid iemands leven te nemen. Bonhoeffer heeft benadrukt om vertrouwen te hebben: God blijkt een mens in zijn (ondraaglijke) lijden bij te staan en hem met zijn genade tegemoet te komen. Geef de strijd niet te snel op. De protestantse kerken hebben in de jaren ’60-’80 begrip getoond voor een ruimere euthanasiepraktijk. Als noodmaatregel, als daad van barmhartigheid. Maar vanaf 2000 zijn de kerken terughoudender geworden, omdat er een verschuiving is van euthanasie als noodmaatregel in de stervensfase naar euthanasie als een meer genormaliseerde behandeling in alle fasen van het leven. Het wordt meer en meer beschouwd als een oplossing en als een recht.

Morele overwegingen
Mogen wij kiezen voor de dood? Er zijn zeker bijbelse argumenten die er vóór pleiten. Het kan een vorm van barmhartigheid zijn. Sterven is voor christenen bovendien geen ramp, het beste komt nog. Je mag je leven toch eerbiedig teruggeven als het niet meer gaat?
Maar er zijn ook argumenten die pleiten voor voorzichtigheid. Allereerst de bijbelse huiver om het leven te nemen van een beelddrager Gods. Daarnaast kunnen euthanasie en hulp bij zelfdoding het onbedoelde signaal geven dat een geschonden leven te beschouwen is als niet meer waardevol en zinloos. Verder heeft het een enorme impact op artsen en nabestaanden. Ten slotte is er het hellende vlak: wat eerst een noodoplossing was, wordt een normale oplossing waar een aanzuigende werking vanuit gaat.

In deze 40 dagentijd staan we als christenen oog in oog met het lijden van Christus. Wie met lijden in aanraking komt, wil graag iets doen en het oplossen. Goddank kan er ook veel gedaan worden, medisch, maar vooral medemenselijk. Maar er blijft een lijden waar we geen antwoord op hebben. Laten we de moed hebben om daar halt te houden. En met Bonhoeffer te vertrouwen op Hem die ons in het lijden tegemoet komt en ons verlost ten leven.

Ds. Peter Smilde